Phương pháp Bản đồ tư duy - Mind map (Phần 1)

Trong lĩnh vực dạy - học nói riêng và trong lĩnh vực truyền đạt thông tin nói chung, sơ đồ tư duy là một công cụ khá hữu hiệu. Vào thời đồ đá, sơ đồ tư duy là món gối đầu giường không thể thiếu được đối với thầy đồ lẫn môn sinh

I. TỔNG QUAN VỀ SƠ ĐỒ TƯ DUY

1. Sự học thời đồ đá

Đạo sĩ: Hôm nay ta xem lịch học của ngươi, thấy rằng không bao lâu nữa là đến kỳ thi tốt nghiệp trường mẫu giáo làng. Ngươi đừng có chủ quan đấy nhé, đã ôn tập được nhiều chưa vậy?

 Học hành thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Bề tôi đã ghi chép nội dung ôn tập kỹ lưỡng rồi ạ!
Đạo sĩ:
- Kỹ lưỡng thế nào?
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Bề tôi đã ghi đầy đủ vào tay như thế này ạ!

Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Đạo sĩ:
- Thế này sao được! Như thế này là toi rồi! Đây không phải là cách học bài thông minh. Ngươi hãy thử các khác để ta xem nào.
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Những cách sau đây có được không ạ?

Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

 Thi cử thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Đạo sĩ:
- Thế này là... toi rồi! Toi... thật rồi!
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Vậy, ngài có cao kiến chi xin thỉnh giáo ạ?
Đạo sĩ:
- Trong lĩnh vực dạy - học nói riêng và trong lĩnh vực truyền đạt thông tin nói chung, sơ đồ tư duy là một công cụ khá hữu hiệu. Vào thời đồ đá, sơ đồ tư duy là món gối đầu giường không thể thiếu được đối với thầy đồ lẫn môn sinh. Vì vậy, ngươi hãy vận dụng sơ đồ tư duy vào việc ôn thi tốt nghiệp trường mẫu giáo làng  đi, sẽ có hiệu quả lắm đấy. Hãy thử vận dụng một bài luôn bây giờ nhé!
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Phần ôn tập của bề tôi là bài văn mẫu có chủ đề “Các mùa trong năm” với nội dung cụ thể là: “Mỗi năm có bốn mùa: xuân hạ thu đông. Xuân cây cối tươi tốt, người ăn nhậu nhiều. Hạ thời tiết nóng bức, học sinh được nghỉ hè. Thu không khí mát mẻ, lá cây rụng đầy sân. Đông giá rét, trời mưa nhiều”.

2. Nghệ thuật trình bày

Đạo sĩ: Bài văn mẫu trên đây tuy ít chữ nhưng lại viết dàn trải nên khó nhớ. Ngươi có thể thử sửa lại bằng cấu trúc liệt kê, sẽ đơn giản hơn rất nhiều đấy.

 Các mùa trong năm
  1. Xuân
     - Cây cối tươi tốt
     - Người ăn nhậu nhiều

  2. Hạ
     - Thời tiết nóng bức
     - Học sinh được nghỉ hè

  3. Thu
      - Không khí mát mẻ
     - Lá cây rụng đầy sân

  4. Đông
      - Giá rét
     - Trời mưa nhiều

Đệ tử: Bẩm sư phụ tiên sinh! Hình thức liệt kê hiển nhiên ghi nhớ hơn so với hình thức văn viết. Đạo sĩ có thể giải thích rõ hơn được không ạ?

Nghệ thuật trình bày thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Nghệ thuật trình bày thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Nghệ thuật trình bày thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)


Nghệ thuật trình bày thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Đạo sĩ:
- Văn xuôi là hình thức trình bày không có tính cấu trúc, còn hình thức liệt kê thì có tính cấu trúc cao hơn nên dễ nhớ hơn. Hình thức trình bày nào càng gần giống với cơ chế tư duy của bộ não thì hình thức đó càng dễ ghi nhớ. Đơn giản vậy thôi!
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Vậy, hình thức trình bày nào gần giống nhất với cơ chế tư duy của bộ não?

3. Giới thiệu sơ đồ tư duy

Đạo sĩ:
- Đó chính là sơ đồ tư duy hay còn gọi là bản đồ tư duy, phiên âm sang tiếng xứ À-mê-ri-cà là mindmap.
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Có thể hiểu mindmap một cách thô thiển như thế nào?
Đạo sĩ:
- Mind phiên âm sang tiếng làng ta là tư duy, còn map là sơ đồ hoặc bản đồ (với các thầy đồ huấn thị môn toán còn có thêm một nghĩa nữa là ánh xạ). Vì vậy, có thể hiểu một cách nôm na mindmap là sự mô hình phỏng cơ chế tư duy của bộ não.
Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Việc mô tả bài văn mẫu “các mùa trong năm” bằng sơ đồ tư duy như thế nào?
Đạo sĩ:
- Bước 1: Khoanh một nút rồi ghi vào đó chủ đề cần ghi nhớ.

Nút gốc của sơ đồ tư duy.

- Bước 2: Vẽ 4 nhánh tới 4 nút tương ứng với 4 mùa.

Triển khai các nút cấp 1.

 Bước 3: Với mỗi mùa, hãy vẽ các nhánh và nút biểu thị tính chất của mùa đó.

Triển khai các nút cấp 2.

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Vậy, có thể khái quát hóa việc xây dựng sơ đồ tư duy như thế nào?
Đạo sĩ:
- Đơn giản lắm! Ngươi xem hình sau khắc tỏ tường.

Cấu trúc chung của sơ đồ tư duy. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Cùng một nội dung, nhưng việc chuyển đổi hình thức trình bày từ văn viết → cấu trúc liệt kê → bản đồ tư duy đã làm tăng khả năng ghi nhớ. Vậy, hình thức trình bày có quan trọng lắm không?

4. Vai trò của hình thức

Đạo sĩ:
- Ngươi hãy xem những lời vàng ngọc của cô đào nổi tiếng Marilyn Monroe.

Tầm quan trọng của hình thức. (ảnh: nguồn internet)

Tầm quan trọng của hình thức. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! So với thời đồ đá, yếu tố hình thức trong thời computer thế nào?
Đạo sĩ:
- Thời đồ đá không có những ngành công nghiệp như: thời trang, thẫm mỹ,...

Thẫm mỹ thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Thời trang thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Ẩm thực thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

5. Thoáng đãng và rậm rạp

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Xin cho một ví dụ khác về nghệ thuật trình bày bằng sơ đồ tư duy.
Đạo sĩ:
- Chẳng hạn, những đức tính tốt của đàn ông trong thời đồ đá được liệt kê như sau:

Liệt kê phẩm chất tốt đẹp của đàn ông. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Khi chuyển sang trình bày bằng sơ đồ tư duy thì sao?
Đạo sĩ:
- Sơ đồ tư duy sẽ càng tôn vinh những đức tính tốt của cánh đàn ông lên tận mây xanh. Kiếp sau nếu được làm người chắc ai ai cũng xin được làm đàn ông.

Sơ đồ tư duy phẩm chất tốt đẹp của đàn ông.(ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Vào thời đồ đá, một người vợ tốt cần có những đức tính nào?
Đạo sĩ:
- Nhiều lắm không nhớ hết được đâu! Hãy xem danh sách liệt kê 33 phẩm chất sau đây khắc tỏ tường!

Liệt kê phẩm chất vợ tốt thời đồ đá. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Có nên chuyển từ cấu trúc liệt kê này sang sơ đồ tư duy để dễ ghi nhớ không ạ?
Đạo sĩ:
- Không cần đâu! Thứ nhất, vì bài toán này vô nghiệm nên có chuyển sang sơ đồ tư duy cũng vô tác dụng. Thứ hai, vì có quá nhiều hạng mục nên sơ đồ tư duy trở nên quá rậm rạp, mà lại không có điểm nhấn, nên chẳng giúp ích gì cho việc ghi nhớ!

Một sơ đồ tư duy quá rậm rạp. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Hồi học lớp mầm trường mẫu giáo làng, bề tôi có đọc cuốn Thủy Hử về 108 anh hùng Lương Sơn Bạc của Thi Nại Am tiên sinh. Lên lớp chồi thì đọc truyện Ngàn lẻ một đêm mà nàng Scheherazade kể cho đức vua Schahriar nghe. Rồi đến khi học lớp lá thì đọc tiểu thuyết Hai mươi vạn dặm dưới đáy biển của nhà văn Jules Verne tiên sinh quê xứ Gà trống. Làm thế nào để chuyển mấy thứ này sang hình thức sơ đồ tư duy với từng anh hùng, từng đêm, từng dặm ạ?
Đạo sĩ:
- Những trường hợp mô tả chi tiết như vậy thì sẽ không có sơ đồ tư duy nào có thể xây dựng nên được đâu. Muốn xây dựng được thì phải tối giản hóa các chi tiết đi.

6. Qui luật vàng của tư duy

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Bản chất của quá trình tư duy là gì?
Đạo sĩ:
- Là quá trình nhận thức các khái niệm và liên kết các khái niệm với nhau!

Nhận thức các khái niệm. (ảnh: nguồn internet)

Liên kết các khái niệm. (ảnh: nguồn internet)

Liên kết các khái niệm. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Điều này có liên quan gì đến sơ đồ tư duy?
Đạo sĩ:
- Sơ đồ tư duy cũng liên kết các khái niệm nhưng không định nghĩa các khái niệm! Vì vậy, trong việc xây dựng sơ đồ tư duy, nội dung phải đi trước, hình thức đi sau.

Sơ đồ tư duy rỗng nội dung. (ảnh: nguồn internet)

7. Qui luật vàng của nhận thức

Đệ tử:
- Bề tôi nhận thấy rằng, các đôi tình nhân ngày động thổ dự án tình yêu chỉ giao tiếp với nhau bằng ngôn ngữ tiếng nói. Trong quá trình xây lắp dự án họ giảm dần tần suất giao tiếp bằng ngôn ngữ tiếng nói và gia tăng tần suất giao tiếp bằng ngôn ngữ cơ thể. Còn ngày động trời dự án họ chỉ thuần túy giao tiếp nhau bằng ngôn ngữ cơ thể trong im lặng. Vậy, các loại ngôn ngữ có vai trò như thế nào trong nhận thức, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Bây giờ là lưu niên 6.000 trước Tây lịch thuộc thời đồ đá. Trong khi đó, ngôn ngữ tiếng nói được hình thành cách đây khoảng 2.000.000 - 500.000 năm về trước. Còn ngôn ngữ cơ thể, khi nào có cơ thể tất có ngôn ngữ cơ thể.
- Kết quả nghiên cứu thời đồ đá cho thấy trong tổng tác dụng của một thông điệp thì lời nói chiếm khoảng 7%, thanh âm (bao gồm lời nói, ngữ điệu và các âm thanh khác) chiếm 38%, còn ngôn ngữ cơ thể chiếm đến 55%. Mặt khác, ngôn ngữ cơ thể được thu nhận thông qua thị giác dưới hình thức hình ảnh là chủ yếu.

Vận dụng qui luật vàng của nhận thức thời đồ đá.(nguồn internet)

Đệ tử: 
- Nghe có vẻ hơi phức tạp, vậy đạo sĩ có thể tóm lược lại được không ạ?
Đạo sĩ:
- Có thể hiểu như thế này, từ ngữ chỉ chiếm có 7% lượng thông tin nên trong việc giảng dạy và thuyết trình đừng tuyệt đối hóa yếu tố từ ngữ mà cần chú trọng nhiều hơn yếu tố hình ảnh.

Sơ đồ tư duy không dùng từ ngữ. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Việc phối hợp giữa nghe và nhìn trong quá trình nhận thức có quan trọng không, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Đó chính là qui luật vàng trong nhận thức.

Qui luật vàng của nhận thức. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Vào thời đồ đá, các thầy đồ chọn đôi mắt làm cửa sổ tâm hồn, điều đó dẫn đến hệ quả gì, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Theo luật phong thủy thời đồ đá, cửa sổ và cửa chính phải lệch nhau một góc 90^o. Các thầy đồ đã chọn đôi mắt làm cửa sổ tâm hồn nên cửa chính sẽ là đôi tai. Trong khi đó, các thương lái thì ngược lại - chọn đôi tai làm cửa sổ tâm hồn và cửa chính là đôi mắt.
- Thật may mắn cho các thương lái vì có 55% thông tin là ngôn ngữ hình ảnh và 45% thông tin là ngôn ngữ âm thanh nên thương lái có lợi thế hơn trong việc tiếp nhận thông tin. Giả sử lượng thông tin “thổi” qua cửa chính chiếm 80% còn qua cửa sổ chiếm 20%, khi đó cán cân thông tin nhận được giữa thương lái và thầy đồ lần lượt là 53% và 47%! Thật đáng tiếc cho những người... nói nhiều!

Hãy nhìn thật kỹ, đừng tư duy quá xa! (ảnh: nguồn internet)

Hãy nhìn thật kỹ, đừng tư duy quá xa! (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Ngài đã vận dụng qui luật vàng của tư duy và qui luật vàng của nhận thức như thế nào?
Đạo sĩ:
- Đó là đưa ra các bộ sưu tập hình ảnh gợi mở sáng tạo trong món khai sáng và nuôi dưỡng năng lực sáng tạo. Mỗi hình ảnh nói thay cho ngàn lời. Mỗi hình ảnh đóng vai trò như một sơ đồ tư duy phi ngôn ngữ.

8. Nên vẽ sơ đồ tư duy ở đâu?

Đệ tử:
- Nên vẽ sơ đồ tư duy bằng cái gì và ở đâu, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Khi nói đến vẽ sơ đồ tư duy, chắc hẳn nhiều người nghĩ đến bút, cọ, giấy… Nhưng trong đời sống hiện nay, việc vẽ sơ đồ tư duy vô cùng linh hoạt. Đệ tử có thể tham khảo một số ví dụ minh họa sau:

Vẽ sơ đồ tư duy bằng bút trên da. (ảnh: nguồn internet)

Vẽ sơ đồ tư duy bằng đầu người trên thảm. (ảnh: nguồn internet)

Vẽ sơ đồ tư duy bằng lối đi trên hồ nước. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Vậy, vẽ sơ đồ tư duy ở đâu là hay nhất, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Vẽ trong đầu! Khi đó, chẳng cần tốn bút, cọ hay giấy, bảng gì cả!

Tốc độ tư duy nhanh như điện. (ảnh: nguồn internet)

Đệ tử:
- Vẽ sơ đồ tư duy trong đầu thích hợp cho tình huống nào nhất, thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Cho tình huống tự học!

9. Sơ đồ tư duy các phương pháp sáng tạo

Đệ tử:
- Ở phía trên, bề tôi đã thỉnh giáo ngài về một số phương pháp sáng tạo. Thế nhưng, tôi muốn thể hiện các phương pháp đó bằng sơ đồ tư duy thì phải làm thế nào? Thưa ngài tiên sinh?
Đạo sĩ:
- Ok! Ngươi xem các hình sau sẽ rõ

Sơ đồ tư duy của phương pháp Scamper. (ảnh: nguồn internet)

Sơ đồ tư duy của phương pháp 5W 1H. (ảnh: nguồn internet)

Sơ đồ tư duy của phương pháp 6 chiếc mũ. (ảnh: nguồn internet)

Sơ đồ tư duy của phương pháp TRIZ. (ảnh: nguồn internet)

Sơ đồ tư duy của chính phương pháp sơ đồ tư duy! (ảnh: nguồn internet)

10. Một số bài tập vận dụng

Đệ tử:
- Bẩm sư phụ tiên sinh! Xin cho một vài bài tập vận dụng ngay ạ!
Đạo sĩ:
- Thứ nhất, vẽ sơ đồ tư duy cho bài hát Hoa Tím Người Xưa của nhạc sĩ Thanh Sơn tiên sinh qua tiếng hát nữ ca sĩ Như Quỳnh.

- Thứ hai, vẽ sơ đồ tư duy cho hình ảnh sau:

Hình gợi mở sáng tạo. (ảnh: nguồn internet)

- Thứ ba, vẽ sơ đồ tư duy cho lời tự sự sau:

Một lời tự sự. (ảnh: nguồn internet)

- Thứ tư, vẽ sơ đồ tư duy cho bài thơ Bút Tre sau:

Anh đi công tác Pờ lây
Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra
Họp xong anh ghé Buôn Mê
Thuột xong một cái lại về với em

***
Còn em, em vẫn ở nhà
Cửa mình vẫn mở, khách vào khách ra

 (Còn tiếp) 
Trần Ngọc Truyền